Karabasan: Uyku felci nedir, neden olur, nasıl tedavi edilir?

Uyku felci (Karabasan), tablolara ve dehşet öykülerine ilham veren bir olgu. Araştırmacılar insanların hayallerden neden hareket edemeyerek uyandıklarını ve bazen halüsinasyon görmeye devam ettiklerini anlamaya başlıyor.

“Uyku felcini birinci olarak genç bir kızken yaşamıştım. Sabahın erken saatleriydi, okula gitmek için yataktan kalkmama daha birkaç saat vardı. Uyandım ve yatakta dönmeye çalıştım lakin hareket edemiyordum, bütün bedenim felç olmuştu.

Beynim uyanık olsa da kaslarım hala uykudaydı. Yatak odam güya daralıyor, duvarlar üzerime geliyordu ve kendimi paniklemiş hissediyordum. Yaklaşık 15 saniye sonra felç hali geçti.

Sonra bunun uyku felci olduğunu öğrendim. Beden süreksiz olarak felç kalırken beynin bir kısmının uyanık kaldığı bu durum epeyce yaygın. O birinci korkutucu tecrübenin akabinde, iki-üç gecede bir olmaya başlamış ve her seferinde daha az korkutucu hale gelmişti.”

Ama uyku felci hayatı çok daha fazla etkileyebilir ve kimileri bunu vahim halüsinasyonlarla yaşayabilir. Konuştuğum 24 yaşındaki bir hasta, 18 yaşındayken yaşadığı tecrübesi, “Uyandım ve hareket edemiyordum. Perdemin gerisinde saklanan makus görünümlü bir figür gördüm. Göğsümün üzerine atladı. Diğer bir boyuta girdiğimi sandım. En müthişi da çığlık atamıyordum” diyor ve ekliyor: “O kadar canlı, o kadar gerçekti ki” diye

Eski ve yaygın bir olgu

Şeytan, hayalet, uzaylı, tehditkar davetsiz konuklar, hatta meyyit akrabaların halüsinasyonunun yanı sıra kendi bedenlerinden birtakım kesimlerin havada uçuştuğunu ya da vücutlarının bir kopyasının yanlarında yattığını görenler de var. Kimileri melek görüp dini bir tecrübe yaşadıklarına inanır. Araştırmacılar bu halüsinasyonların bir vakitler Avrupa’da cadılara olan inancı körüklemiş olabileceğini ve hatta birtakım çağdaş uzaylı kaçırma savlarının ardında olabileceğini düşünüyor.

Edebiyat tarihinde bu çeşit olaylara ait çok sayıda renkli tasvir bulunuyor. Mary Shelley’nin Frankenstein’daki bir sahneyi yazarken bir uyku felci tablosundan esinlendiği anlaşılıyor. Harvard Üniversitesi’nde uyku araştırmacısı olan ve tedavi yollarına ait birinci klinik çalışmayı 2020’de tamamlayan Baland Jalal, uyku felci için “Eskiden göz gerisi edilen bir olguydu fakat son 10 yılda artan bir ilgi var” diyor.

Jalal, bugün bu durumu araştıran bir avuç uyku uzmanından biri. Uyku felcinin nedenleri ve tesirleri hakkında daha sağlam bir tablo sunmayı ve bu durumun insan beyninin gizemleri hakkında ne tabir ettiğini bulmayı umuyorlar.

Bugün Maryland St Mary’s College’da konuk doçent olarak vazife yapan klinik psikolog Brian Sharpless 2011’de Pennsylvania Eyalet Üniversitesi’nde yaptığı kapsamlı çalışmayla uyku felcinin yaygınlığını ortaya koydu. Çalışma, yetişkinlerin yaklaşık yüzde 8’inin bu olguyu yaşadığını, bu oranın üniversite öğrencilerinde yüzde 28’e, psikiyatri hastalarında ise yüzde 32’ye kadar çıktığını gösteriyordu.

Uyku felcinin nedeni

Bu durumu yaşadıktan sonra kimileri doğaüstü ve hatta paranormal açıklamalara yönelse de Jalal, nedenin çok daha kolay olduğunu söylüyor. Geceleri bedenimiz uykunun dört etabından geçer. Son basamağa süratli göz hareketi uykusu ya da “REM” denir. Bu, hayal gördüğümüz vakittir. REM sırasında beyin, muhtemelen hayallere nazaran hareket edip kendimize ziyan vermemizi önlemek için kasları felç eder.

Ancak bazen (bilim insanları hala nedeninden emin değil) beynin duyusal kısmı REM’den erken çıkıp kendinizi uyanık hissettirir. Beynin alt kısmı ise hala REM’dedir ve kaslarınızı felç etmek için nörotransmitterler göndermeye devam eder.

“Beynin duyusal kısmı etkin hale gelir” diyor Jalal: “Zihinsel ve algısal olarak uyanıyorsunuz fakat fizikî olarak hala felçsiniz.”

Ancak şanssız bir azınlık için bu durum daha önemli problemlere yol açabiliyor. Sharpless’ın araştırması, uyku felci yaşayanların yüzde 15 ila yüzde 44’ünün “klinik olarak kıymetli sıkıntı” yaşadığını ortaya koydu.

Sorunlar ekseriyetle durumun kendisinden çok uyku felcine nasıl reaksiyon verdiğimizden kaynaklanıyor.

Hastalar gün boyunca bir sonraki nöbetin ne vakit geleceğiyle ilgili tasa yaşıyor.

Espie, bunun bir cins panik atağa dönüşebileceğini söylüyor. En önemli hadiselerde ise uyku felci narkolepsinin bir işareti olabilir.

Narkolepsi, beynin uyku ve uyanma sistemini düzenleyemediği ve kişinin uygunsuz vakitlerde uykuya dalmasına neden olan daha önemli bir rahatsızlık.

Tedavi

Uyku felcinin tedavisinde en yaygın yaklaşım eğitimseldir: Hastalara bu durumun nasıl meydana geldiği basitçe anlatılır ve tehlikede olmadıkları konusunda garanti verilir.

Bazen bir tıp meditasyon terapisi kullanılır. Emel, hastanın yatağa gitme konusundaki telaşını azaltmak ve uyku felci geldiğinde sakin kalmaları için onları eğitmektir.

Daha önemli hadiselerde, olağanda depresyon tedavisinde kullanılan fakat REM uykusunu bastırma üzere bir yan tesiri olan seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI’lar) dahil olmak üzere ilaçlar uygulanabilir.

En dramatik ve tesiri uzun süren uyku felci atakları canlı halüsinasyonlarla gelenlerdir. Bunlar endişeye yol açsa da bilim insanları tıpkı vakitte bize insan beyni hakkında kıymetli bilgi sunduklarını düşünüyorlar.

Beyin kendi açıklamasını yaratıyor

Uyku felcine girdiğinizde, beyninizin motor korteksi bedene sinyaller göndermeye başlar ve hareket etmesini söyler. Lakin kaslar felçlidir ve bu yüzden beyin karşılığında rastgele bir geri bildirim sinyali almaz. Jalal, “Bir uyumsuzluk vardır… benlik parçalanmış, bozulmuştur” diyor.

Sonuç olarak, beyin “boşluğu doldurur” ve kasların neden hareket edemediğine dair kendi açıklamasını yaratır.

Bu yüzden pek çok halüsinasyonda bir yaratık göğsünüze oturur ya da bedeninizi aşağı gerçek bastırır.

Bu da evrimci bilim insanları ortasında tanınan olan insan beyninin bir “hikaye anlatma makinesi” olduğu fikrini güçlendiriyor.

Dünyanın büyük bir kısmının rastlantısal olduğu gerçeğini kabul etmekte zorlanıyoruz ve bu yüzden beynimiz sıradan olana bir mana bulma eforuyla dramatik anlatılar tasarlıyor.

Londra Üniversitesi Goldsmiths’te anomalistik psikoloji araştırma ünitesinin lideri olan Christopher French, on yıldan fazla bir süreyi dünyanın dört bir yanında bu halüsinasyonları yaşamış beşerlerle konuşarak ve gördüklerini kaydederek geçirdi. French “Ortak temalar var, lakin birebir vakitte büyük ölçüde kendine haslık, değişkenlik de var” diyor.

Halüsinasyonlar kültürden büyük ölçüde etkileniyor üzeredir. Kanada’nın bir bölgesinde göğsünüzün üzerinde oturan bir “Yaşlı Cadı” iken, Meksikalılar göğüslerinde yatan bir “ölü adam”, Türkler gizemli ve hayaletimsi bir yaratık olan “Karabasan”ı tanım eder; İtalyanlar da ekseriyetle cadı halüsinasyonu görürler.

Bu durum, insanların kültür ve beklentilerden büyük ölçüde etkilenen toplumsal hayvanlar olduğu fikrini güçlendiriyor.

Kültürün yarattığı korku

Jalal, Danimarka ve Mısır’da misal yaş ve cinsiyet dağılımına sahip gönüllüler ortasında yaptığı çalışmalarda semptomları karşılaştırmış ve uyku felcinin ortaya çıkış biçiminde kültürel bir uçurum olduğunu görmüştür. Mısırlıların uyku felci geçirme mümkünlüğü Danimarkalılardan çok daha yüksekti (yüzde 25’e kıyasla yüzde 44) ve buna doğaüstü bir açıklama getirme olasılıkları daha yüksekti.

Jalal’ın teorisine nazaran doğaüstü korkusu insanların uyku felcinden daha fazla korkmasına neden oluyor ve bu tasa da zihinle vücut ortasındaki yakın kaynaşmanın bir göstergesi olarak bu olgunun gerçekleşme mümkünlüğünü artırıyor.

“Kaygı ve gerilim yaşadığınızda, uyku yapınız daha kesimli hale gelecektir, bu nedenle uyku felci geçirme olasılığınız daha yüksektir” diyor:

“Diyelim ki büyükanneniz size ‘Yaratık bu türlü görünüyor, geceleri geliyor ve size saldırıyor’ dedi. Ve bu kaygı nedeniyle çok uyarılırsınız, beyninizin endişe merkezleri çok tetikte olur. Ve bir de bakmışsınız ki REM uykusu sırasında ‘Bir şeyler karşıt gidiyor, hareket edemiyorum, yaratık burada’ diye hissediyorsunuz.

“Öyle görünüyor ki kültür hakikaten de bu çarpıcı etkiyi yaratabiliyor.”